X.1. Zmiany powierzchni rolnej i leśnej od połowy XIX w.
Na potrzeby niniejszego opracowania przeprowadzono analizę zmian zasięgu lasów z wykorzystaniem graficznych baz danych i analiz przestrzennych GIS dla poszczególnych wsi w ich zasięgu historycznym z połowy XIX w. (Kucharzyk, 2010). Posłużyły do tego celu następujące źródła danych:
1. dane statystyczne dotyczące struktury użytkowania gruntów dla poszczególnych wsi według stanów w połowie XIX w. (Skorowidz…, 1868) oraz w 1900 r. (Gemeindelexikon..., 1907) i 1931 r. (Skorowidz gmin…, 1933);
2. dane statystyczne dotyczące struktury użytkowania gruntów dla gmin i powiatów z lat 1958-2009 (Mały rocznik…, 1959; Rocznik statystyczny województwa rzeszowskiego, 1964; Rocznik statystyczny województwa krośnieńskiego, 1984, 1986; Bank Danych Lokalnych, 2010);
3. mapy topograficzne Wojskowego Instytutu Geograficznego w skali 1:100 000 z lat 1934-1938, z których po wpasowaniu i wektoryzacji uzyskano ówczesny przebieg granicy rolno-leśnej;
4. dane dotyczące współczesnego użytkowania gruntów na podstawie bazy Corine Land Cover 20001 (Corine Land Cover…, 2010) (ryc. 1).
W połowie XIX w. średnia lesistość ważona udziałem powierzchniowym wsi na całym badanym obszarze wynosiła 43,11% (Skorowidz…, 1868), przy czym udział lasów był bardzo zróżnicowany. Najmniejszym udziałem terenów leśnych (poniżej 20%) odznaczały się wsie położone w północnej, niższej części terenu: Bystre k. Czarnej (1,08% – minimum), Górzanka, Horodek, Hoszowczyk, Hoszów, Jałowe, Kalnica, Lipie, Łopuszanka Lechniowa, Michniowiec, Moczary, Mszaniec, Myczków, Rabe k. Czarnej, Równia, Sokole, Sokołowa Wola, Stężnica, Wola Matjaszowa, Wydrne, Zadwórze, Żerdenka, Żernica Niżna i Wyżna. Największą lesistością (powyżej 60%) odznaczały się wówczas wsie górskie, takie jak: Beniowa, Bukowiec, Bystre k. Baligrodu, Cisna, Huczwice, Hulskie, Kołonice, Krywe k. Cisnej, Liszna (78,27% – maksimum), Łubne, Nasiczne, Przysłup, Rabe k. Baligrodu, Sianki, Smerek, Stebnik, Strubowiska, Stuposiany, Ustrzyki Górne, Wetlina i Zatwarnica. W przypadku użytków rolnych odnotowano przewagę gruntów ornych (33,48%) nad trwałymi użytkami zielonymi (20,93%). Co ciekawe istnieje statystycznie istotna ujemna korelacja pomiędzy procentowym udziałem gruntów ornych a lesistością. Podobnego związku nie zaobserwowano w przypadku procentowego udziału łąk i pastwisk. Prawdopodobnie jest to związane z naturalnym zróżnicowaniem warunków glebowych i klimatycznych. Niżej położone, cieplejsze tereny o glebach głębszych i możliwych do wykorzystania jako grunty orne, były w pierwszej kolejności zasiedlane i karczowane.
Według danych spisowych z 1900 r. (Gemeindelexikon..., 1907) ogólna lesistość obszaru spadła do 42,86%. Zmiany odnotowane w poszczególnych wsiach były niewielkie. Największy spadek lesistości (powyżej 4%) odnotowano we wsiach: Łobozew, Mszaniec, Polana, Polańczyk (-11,26% – maksimum), Rajskie, Rosolin, Zabrodzie, Zawój. Wzrost powierzchni leśnej powyżej 3 % stwierdzono we wsiach: Bandrów, Bystre k. Baligrodu, Czarna, Górzanka (+6,05% – maksimum), Kamionki, Łubne i Tworylne. Powyższe zmiany zachodziły przede wszystkim w obrębie gruntów o najmniejszej przydatności rolniczej, klasyfikowanych jako pastwiska lub nieużytki.

Dane statystyczne z 1931 r. wskazują na dalszy nieznaczny spadek ogólnej lesistości do 42,78% (Skorowidz gmin…, 1933). W porównaniu z końcem XIX w. w niektórych wsiach stwierdzono znaczne zmiany, które mogą jednak w pewnej mierze wynikać z regulacji granicznych. Spadek udziału lasów powyżej 10% odnotowano we wsiach: Beniowa, Buk, Bukowiec, Bukowiec k. Wołkowyi, Bystre k. Baligrodu, Jabłonki, Jałowe, Kiełczawa, Liszna (-37,16% – maksimum), Łubne, Rosochate, Stuposiany i Terka. Wzrost lesistości powyżej 10% miał miejsce we wsiach: Bystre, Jaworzec, Łopienka (+24,62% – maksimum), Myczków, Polańczyk, Rostoki Dolne, Rybne, Sokoliki, Tworylne, Wołkowyja i Żołobek. Bardzo podobne wyniki dla Gór Sanocko-Turczańskich podaje W. Schramm (1958), oceniając, że w początku XX w. ogólna lesistość terenu wynosiła 40%, przy czym była mocno zróżnicowana przestrzennie. Na przedgórzu (na północ od linii Chryszczata – Otryt) wynosiła 24%, w górach średnich – 40%, zaś w wysokich (pasmo graniczne i połoniny) aż 55-60%. Autor ten stwierdza względną stabilność ogólnej powierzchni leśnej od połowy XIX w. do połowy XX w., co potwierdzają badania S. Kucharzyka (2010) i J. Wolskiego (2007). Nie oznacza to jednak, że granica rolno-leśna była w tym okresie definitywnie ustalona, na co wskazują różnice w obrębie poszczególnych wsi. Miejscami lasów ubywało na rzecz użytków rolnych, zaś dalej położone, mniej dostępne i słabiej urodzajne części pól, zarastały samosiewnie głównie sosną lub świerkiem (Kosina, 1907; Schramm, 1958).

Nie udało się dotrzeć do szczegółowych danych dokumentujących zmiany powierzchni leśnej w okresie powojennym1. Ogólne informacje o strukturze użytkowania ziemi w połowie XX w. zawiera opracowanie A. Pałczyńskiego (1962), odnoszące się jednak wyłącznie do terenu Bieszczadów Zachodnich. Powierzchnia lasów została przez niego oszacowana na 46%, trwałych użytków zielonych (łąk i pastwisk łącznie z połoninami) – 14%, a pól ornych – 40% (w tym 35% odłogów). Pewne informacje na temat zmian lesistości w okresie powojennym można uzyskać porównując dostępne dane statystyczne dotyczące użytkowania gruntów. Z uwagi na stosunkowo rzadkie rewizje rejestrów użytków gruntowych przez odpowiednie służby, dane te obarczone są trudnym do oszacowania błędem. Dodatkowo jeszcze badania komparatywne są utrudnione przez zmiany w strukturze administracyjnej jednostek. Na potrzeby niniejszej pracy, jak już wspomniano na początku, pozyskano dane z okresu 1983-2009 dla gmin Baligród, Cisna, Czarna, Lutowiska i Solina położonych w zasięgu opracowania oraz z lat 1958 i 1962 dla powiatów leskiego i ustrzyckiego (tab. 1). Zestawienie nie daje wprawdzie precyzyjnego obrazu, ale wskazuje na wyraźne trendy. Otóż wzrost lesistości terenu o ponad 30 punktów procentowych nastąpił w okresie ok. 30 lat po II wojnie światowej i w 1983 r. osiągnął wartość 74,73%. Od początku lat 80. ubiegłego wieku udział lasu podawany w zestawieniach statystycznych wydaje się stabilny. Prawdopodobnie jednak dane geodezyjne nie były w tym okresie aktualizowane, gdyż z obserwacji terenowych wynika, że w okresie przemian ustrojowych po 1989 r. nastąpiła znaczna regresja gospodarki rolnej i rozwój sukcesyjnych drzewostanów na odłogowanych gruntach. Świadczą o tym także dane z bazy Corine Land Cover 2000, które na badanym terenie wykazują obecność 1,36% terenów częściowo zadrzewionych i zakrzaczonych. Wynika z nich również, iż obecnie lesistość badanego terenu wynosi 77,8%, przy czym nie ma już wsi, gdzie udział powierzchni leśnej byłby mniejszy niż 25%, zaś liczba tych z lesistością powyżej 60% wynosi 88 (z ponad 110 objętych opracowaniem). Pozostałe (mniej niż 60%) to: Baligród, Bandrów, Bereźnica Wyżna, Hoszowczyk, Hoszów, Jałowe, Krywka, Lipie, Lutowiska, Michniowiec, Moczary, Myczków, Polańczyk (minimum 27,65%), Rabe, Równia, Sokoliki, Sokołowa Wola, Solina, Wola Matjaszowa, Wołkowyja, Zabrodzie, Zadwórze, Zawóz i Żołobek. W kilku wsiach (Chrewt, Horodek, Polańczyk, Procisne, Rajskie, Sokole, Solina, Teleśnica Sanna, Wołkowyja, Zabrodzie, Zawóz) tereny nieleśne obejmują głównie powierzchnię sztucznych jezior zaporowych Solińskiego i Myczkowskiego oraz rzekę San (razem 1,81% powierzchni obszaru). W 25 wsiach lesistość sięga powyżej 90%: Bereźnica Niżna, Buk, Dołżyca, Dydiowa, Habkowce (100%), Huczwice, Jaworzec, Liszna, Łopienka, Łopuszanka Lechniowa, Łubne, Łuh, Nanowa (100%), Nasiczne, Polanki (100%), Rabe k. Baligrodu, Rosochate, Rostoki Górne, Ruskie, Studenne, Stuposiany, Sukowate, Wola Górzańska, Zatwarnica i Zawój (100%). W stosunku do stanu z połowy XX w. najmniejszy wzrost lesistości (poniżej 20%) odnotowano głównie we wsiach, które przed wojną odznaczały się dużym udziałem lasów, takich jak: Berehy Górne, Kołonice, Krywe k. Cisnej, Przysłup, Sianki, Ustrzyki Górne, Wetlina i Wołosate. Mały wzrost, a nawet zmniejszenie się powierzchni leśnej, nastąpiło także w zalanych przez wodę Jeziora Solińskiego wsiach Polańczyk (-3,04%), Solina i Wołkowyja. Wzrost lesistości o ponad 50% odnotowano natomiast we wsiach, gdzie wskaźnik ten przed II wojną światową był niski, czyli w Buku, Bukowcu k. Wołkowyi, Daszówce, Habkowcach, Horodku, Kiełczawie, Lisznej, Łokciu, Łopuszance Lechniowej, Łuhu, Mszańcu, Nanowej, Paniszczowie, Polanie, Polankach, Rosochatem, Rosolinie, Ruskiem, Sawkowczyku, Seredniem Małem, Skorodnem, Sokolem, Studennem, Tyskowej, Woli Górzańskiej, Wydrnem, Zawoju, Żerdence, Żernicy Niżnej i Wyżnej. Informacje z bazy Corine Land Cover 2000 potwierdzają również regionalne analizy zobrazowań satelitarnych (Kuemmerle i in., 2008).

Fot.

X.2. Zmiany w piętrach roślinnych – ujęcie strukturalne
Zmienność roślinności wraz z wysokością kształtuje się zwykle w granicach tzw. pięter klimatyczno-roślinnych. W Bieszczadach przyjmuje się, że zróżnicowanie to przedstawia się następująco (Zarzycki, 1963; Michalik i Szary, 1997):
piętro pogórza – do 500-550 m n.p.m. (na badanym terenie 11,1% powierzchni),
regiel dolny – od 500 (550) do 1150 (1200) m n.p.m. (88,4% powierzchni),
piętro połonin (subalpejskie) – powyżej 1200 m n.p.m. (0,5% powierzchni).
W rzeczywistości jednak stosunki geobotaniczne odbiegają znacznie od przyjętych granic i to nawet po uwzględnieniu asymetryczności związanej z ekspozycją. Na terenie Gór Sanocko-Turczańskich typowe górskie zbiorowiska reglowe pokrywają duże powierzchnie poniżej 500 m n.p.m., zaś podgórskie zbiorowiska grądowe są o wiele rzadsze niż wynikałoby to z powierzchniowego udziału tej strefy wysokościowej (Kozłowska, 2008). Sprzyja temu znaczna rozciągłość równoleżnikowa gradientu wysokościowego w północnej części Karpat Wschodnich, warunkowana przez rozległy, rusztowy układ grzbietów górskich rozdzielonych głębokimi dolinami rzecznymi (Zemanek, 1991).
Niewątpliwie największe znaczenie dla sposobu użytkowania terenu i szaty roślinnej ma wysokość bezwzględna. Dlatego też dla potrzeb analizy dynamiki roślinności zasadne jest pokazanie tych zmian w układzie ciągłym, w równych strefach wysokościowych (ryc. 2). Zależności te starano się wykazać posiłkując się analizą przestrzenną z wykorzystaniem numerycznego modelu terenu opracowanego na podstawie danych zebranych na drodze radarowego skanowania powierzchni Ziemi (Shuttle Radar Topography Mission, 2004). Rozdzielczość liniowa modelu jest równa 3" (co dla obszaru badań wynosi w przybliżeniu 90 m dla szerokości geograficznej i 60 m dla długości geograficznej). Stwierdzono, że w okresie międzywojennym w najniższych położeniach, zwykle w dolinach większych rzek, lesistość była niższa niż 5% i stopniowo rosła wraz z wysokością osiągając kulminację 84% w strefie 1000-1100 m n.p.m. Powyżej górnej granicy lasu lesistość gwałtownie spadała. Współcześnie rozkład lesistości w gradiencie pionowym przedstawia się analogicznie, chociaż we wszystkich stumetrowych strefach (oprócz najwyższej) odnotowano znaczny wzrost powierzchni leśnej. Ponad 20% wzrost odnotowano w niższych i średnich położeniach (do 700 m n.p.m.), gdzie lesistość była najmniejsza, zaś wyższe położenia, a szczególnie strefa 900-1000 m n.p.m., zarosły prawie zupełnie (98,7%). Powyżej 1000 m n.p.m. przyrost powierzchni leśnej był natomiast znacznie wolniejszy.

Obraz zmian w układzie pięter roślinności przedstawia się następująco: w piętrze pogórskim lasy zajmowały przed II wojną światową 13,2% powierzchni, zaś w 2000 r. – 46,9%; w reglu dolnym było to odpowiednio 50,1% i 82,1%, a powyżej 1200 m n.p.m. – 10,5% i 22,1%. Powyższe prawidłowości potwierdzają również badania J. Wolskiego (2007). Dla trzech bieszczadzkich wsi (Nasiczne, Caryńskie, Berehy Górne) w okresie 1852-2004 największy wzrost powierzchni leśnej stwierdzono w strefie poniżej 1000 m n.p.m. Badania dotyczące m.in. struktury użytkowania gruntów niektórych bieszczadzkich wsi (Wołosate, Ustrzyki Górne, Berehy Górne, Caryńskie, Nasiczne) uwypuklają znaczenie czynników historycznych i stosunków własnościowych (Augustyn, 1998, 2000; Wolski, 2009). Po wysiedleniu ludności przemiany roślinności regla dolnego i pogórza podporządkowane były procesowi sukcesji wtórnej w kierunku lasu (buczyny lub grądu – zależnie od charakteru siedliska i wysokości bezwzględnej). Na podstawie bardzo pobieżnej analizy przebiegu granicy rolno-leśnej na obszarze kompleksów nieleśnych położonych między wsiami Wetlina – Berehy Górne oraz Ustrzyki Górne – Wołosate można stwierdzić, że grunty użytkowane rolniczo do II wojny światowej zajmowały dwukrotnie większą powierzchnię niż tereny, które pozostały bezleśne do lat 90. (Korzeniak, 1997).

Analizę zarastania polan reglowych w zależności od różnych czynników przeprowadzono dla terenu dwóch wsi (Wołosate i Ustrzyki Górne) w Bieszczadzkim Parku Narodowym (Kucharzyk i Augustyn, 2010). W ciągu 60 lat od zaprzestania użytkowania nastąpił znaczący spadek ich liczby (o 41%) i zmniejszenie powierzchni (o 81%). Stwierdzono, że dla zachowania trwałości polan istotne są następujące czynniki: wysokość n.p.m., stopień nachylenia (korelacja dodatnia) oraz współczynnik rozwinięcia granicy, długość okresu bez użytkowania, nasłonecznienie względne, procentowy udział pastwisk i głębokość gleby (korelacja ujemna). Nie wykazano zależności z obwodem i powierzchnią polan, indeksem topograficznym, ani rodzajem sąsiadujących drzewostanów (Kucharzyk i Augustyn, 2010).

..............

..................

.................

.............

................

...........