Nie samymi Bieszczadami człowiek żyje. Ta strona jest stroną w dużej mierze tworzoną przez przewodników i miłośników Karpat. Nasze uprawnienia obejmują szat gór i pogórzy. Jesteśmy ponoć specjalistami od Bieszczadów, Gór Sanocko-Turczańskich,  Beskidu Niskiego i części Beskidu Sądeckiego i ich Pogórzy, czyli uprawnienia obejmują teren ograniczony od wschodu granicą z Ukrainą, na południu  ze Słowacją, a na zachodzie doliną Popradu, północną granicę tworzą granice poszczególnych Pogórzy. Jest to prawie cały teren województwa podkarpackiego i część województwa małopolskiego. Moim marzeniem jest przedstawić wszystkie tereny chronione położone na terenie naszych uprawnień.

Fot. Andrzej Banach Wojkowa

Popradzki Park Krajobrazowy jest położony na terenie Beskidu Sądeckiego.  Tak o tym mezoregionie pisze Jerzy Kondracki w III wydaniu : "Beskid Sądecki rozpościera się na obszarze 673 km2 pomiędzy przęłomem Dunjaca, a dolinami Kamienicy, Mochnaczki i Przełęczą Tylicką. Przełom Popradu dzieli go na dwie części: pasmo Radziejowej (1262 m) i pasmo Jaworzyny (1114 m). Obydwa pasma łącznie mają ok. 50 km długości. W paśmie Jaworzyny przeważają drzewostany bukowe, podczas, gdy w paśmie Radziejowej jodłowe i świerkowe. Szczególnie malownicza jest dolina Popradu, która pomiędzy Piwniczną, a Muszyną tworzy meandry wgłębione".

Fot.  Krzysztof Tomasiak Panorama z Radziejowej

Pod względem przyrodniczym i krajobrazowym Beskid Sądecki należy do najciekawszych rejonów górskich w naszym kraju. Bogata szata roślinna, ciekawy świat świat zwierząt,  szeroki przekrój siedlisk leśnych i liczne występowanie gatunków rzadkich i zagrożonych spowodowało iż prawie cały mezoregion została objęty różnymi formami ochrony przyrody.Na terenie Beskidu Sądeckiego nie ma parku narodowego. Jest za to park krajobrazowy, liczne rezerwaty, kompleks ochrony płazów i gadów. No i Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000.

Fot.  Krzysztof Tomasiak Jeleń europejski samica

Natura 2000 na terenie Beskidu Sądeckiego to: Ostoja Popradzka oraz PLH 20039 Krynica, PHL 120025 Małe Pieniny, PLH 120037 Podkowce w Szczawnicy, PLH 120 088 Środkowy Dunajec z dopływami. Ta ostatnia ostoja jest ważna z powodu ochrony gatunków ryb cennych z przyrodniczego i gospodarczego punktu widzenia. Aktualnie w środkowym Dunajcu i w jego dopływach bytuje 19 gatunków ryb. Poza pstrągiem potokowym i lipieniem, licznie reprezentowane są karpiowate ryby reofilne takie jak: świnka, brzana, brzanka, kleń, jelec i certa oraz ryby stagnofilne (płoć, leszcz) i drapieżne (szczupak, okoń) podchodzące ze zbiornika Rożnów, lub zrzucane z kaskady zbiorników Czorsztyn - Sromowce Wyżnie. Dodatkowo środkowy Dunajec jest ważnym miejscem bytowania dla objętej ochroną ex situ głowacicy.

Fot.  Krzysztof Tomasiak

Tak charakteryzują największą z nich Ostoję Popradzką w ciekawym atlasie-przewodniku pod redakcją Dariusza Faustmanna "Obszary chronione w Lasach Małopolski" : "Ostoja Popradzka PHL 120019 jest największym obszarem siedliskowym położonym na terenie RDLP w Krakowie. Lasy pokrywają łącznie 80 % powierzchni ostoi. W znacznej części stanowią grunty lasów państwowych nadleśnictw: Piwniczna, Stary Sącz, Krościenko i Nawojowa. Dzięki zróżnicowaniu wysokości i klimatu wykształcił się tu charakterystyczny piętrowy układ roślinności. Stwierdzono tu w sumie 11 rodzajów siedlisk cennych i charakterystycznych dla reprezentatywności regionów biogeograficznych Europy. Spośród nich największą powierzchnię zajmują żyzne i kwaśne buczyny. Występuje tu 28 gatunków zwierząt ważnych dla ochrony europejskiej przyrody, z czego 13 gatunków to ptaki. Na terenie ostoi gniazduje bocian czarny i puchacz. Oprócz tego można tu obserwować takie cenne gatunki ptaków jak orlik krzykliwy oraz kuraki leśne - głuszec i jarząbek. Interesująca jest fauna owadów z trzema gatunkami ważnymi dla UE: chrząszczem - nadobnicą alpejską oraz motylami - czerwończykiem nieparkiem i krasnopani hera. Obszar stanowi ważną ostoję dużych drapieżnych ssaków: niedźwiedzia, wilka i rysia.

Fot. Krzysztof Tomasiak Żyzna buczyna karpacka zwana też buczyną karpacką (Dentario glandulosae-Fagetum). Prawie na całej powierzchni, kilkunastohektarowego wydzielenia, znajduje się odnowienie naturalne.

Prawie cały Beskid Sądecki (jego częścią są Góry Leluchowskie=Góry Czerchowskie) wchodzi w skład Popradzkiego Parku Krajobrazowego utworzonego 11 września 1987 r. uchwałą nr. 169/XIX/87 Rady Narodowej w Nowym Sączu. Jest to jeden z największych pod względem obszaru parków krajobrazowych w naszym kraju, całkowita powierzchnia chronionego terenu wynosi 54 393 ha, a  jego otulina liczy sobie 23 945 ha. Obejmuje on swoim zasięgiem dwa główne pasma: Radziejowej i Jaworzyny Krynickiej oraz grupę Zimnego-Dubnego (Góry Leluchowskie).  Całość znajduje się w dorzeczu trzech górskich rzek, które stanowią jego granice: Popradu, Dunajca, Kamienicy Nawojowskiej.

Fot. Krzysztof Tomasiak Panorama z Łomnicy na dolinę Popradu

Popradzki Park Krajobrazowy jest jednym z najszybciej powstałych karpackich parków krajobrazowych. Pierwsze w Polsce były Suwalski i Wigierski Park Krajobrazowych. W Karpatach pierwszy był Żywiecki Park Krajobrazowy, a drugim tego typu obiektem był właśnie omawiany PPK. Nie dziwi mnie to, gdyż zgodnie z klasyfikacją ECONET - Europejskiej Sieci Ekologicznej otrzymał najwyższą rangę jako biocentrum i obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym. Według ustawy o ochronie przyrody park krajobrazowy  obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Popradzki Park Krajobrazowy obejmuje Miasto i część Gminy Krynica, Miasto i Gminę Muszyna, Miasto i Gminę Piwniczna, cześć Miasta i Gminy Stary Sącz, część gmin: Łabowa, Nawojowa, Łącko, Ochotnica, Krościenko i Rytro i część miasta Szczawnica znajdujących się na terenie powiatów: nowosądeckiego i nowotarskiego.

Fot. Andrzej Banach Muszyna

PPK to park leśny, około 70 % jego powierzchni zajmują lasy administrowane przez Nadleśnictwa: Krościenko, Stary Sącz, Piwniczna, Nawojowa oraz Leśny Zakład Doświadczalny w Krynicy. Nasza prezentacja powstała dzięki Leśnikom, przede wszystkim dzięki panu Krzysztofowi Tomasiakowi z Nadleśnictwa Piwniczna. Większość zdjęć pochodzi ze świetnej facebookowej tablicy Nadleśnictwa https://www.facebook.com/pages/Nadle%C5%9Bnictwo-Piwniczna/179715105405583?ref=ts&fref=ts Największym bogactwem naturalnym Beskidu Sądeckiego są wykorzystywane od ponad dwustuleci wody mineralne. To na ich bazie powstały słynne karpackie uzdrowiska: Krynica, Muszyna, Piwniczna, Żegiestów, Złockie. Najsłynniejsze są tu tutejsze szczawy karpackie ciągnące się od Szczawnicy aż do Wysokiej. Ich występowanie ma oczywiście związek z budowa geologiczną. Cześć źródeł jest zagospodarowanych, ich wydajność jest duża, dochodzi do 3 m3 na godzinę. Najsłynniejsza jest bez wątpienia Krynica zwana perłą polskich uzdrowisk, w tym uzdrowisku czerpie się wody z 23 ujęć, leczą schorzenia przewodu pokarmowego,, niedokrwistość, cukrzycę, skazę moczanową. Istnieją tu cztery pijalnie wód: Główna, Mieczysław, Jan, Słotwinka. W całej Polsce można kupić butelkowane wody ze źródła Jan i Zuber. W Piwnicznej Zdroju  i w miejscowosciach znajdujących się po prawej stronie rzeki Poprad występują słynne szczawy w tym wodorowo-węglanowo-wapniowo-magnezowo-sodowe. Godne polecenia dla ludzi aktywnie spęczających czas są wody mineralne w Muszynie. To tu jest butelkowana moja ulubiona woda mineralna Muszynianka bogata w mikroelementy  znakomicie gasząca pragnienie w górach. W Żegiestwie są znane szczawy wodorowowęglanowo-wapniowo-magnezowe i żelaziste. Część źródeł jest uznawanych za cudowne np. najbardziej znane na Sądecczyźnie źródło św. Kingi w Starym Sączu czy w Tyliczu.

Fot. Krzysztof Tomasiak Szczawnik

Takie bogactwo przyrodnicze Beskid Sądecki zawdzięcza m.in. Adamowi hr. Stadnickiemu - leśnikowi, a raczej właścicielowi tutejszych  lasów i tartaków. Była to na pewno nietuzinkowa postać. Miał swoje dobra od Krynicy po Szczawnicę i na dzisiejszej Słowacji w okolicy Frainie. W swoich dobrach Nawojowa-Szlachtowa wybudował sieć dróg, prowadził prawidłową gospodarkę leśną, nie było tu rabunkowej gospodarki leśnej tak charakterystycznej w owym okresie w całych Karpatach. Pracownicy w jego dobrach odbywali szkolenia, byli dobrze wynagradzani, emerytowani leśnicy mieli zapewniony opał, a pracownicy w razie wypadków pomoc.W okresie okupacji uratował wiele istnień ludzkich. To Adam Stadnicki w Beskidzie Sądeckim stworzył podstawę ochrony przyrody, utworzył pierwsze cztery rezerwaty przyrody: Łabowiec, Barnowiec, Uhryń, Baniska.

Fot. Krzysztof Tomasiak Jeleń europejski samiec

Na obszarze Beskidu Sądeckiego mamy trzy piętra roślinno-klimatyczne: piętro pogórza rozciągające się w dolinach, dochodzi ono do wysokości 550-600 m n.p.m.; piętro regla dolnego dochodzące do 1100 m n.p.m. w większości pokryte buczyną karpacką; powyżej regla dolnego jest regiel górny porośnięty świerkowymi borami wysokogórskimi. Piętro pogórza jest silnie przekształcone, to tu znajdują się osady, pola uprawne, sieć komunikacyjna itd. Mimo to zachowały się jeszcze małe fragmenty grądów, łęgów, w tym olsów.

Fot. Andrzej Banach Góry Leluchowskie

Pod względem florystycznym PPK jest ciekawy, odnotowano tu ok. 930 gatunków flory naczyniowej, większość z nich to rośliny charakterystyczne dla całych Beskidów,  najliczniejsze są gatunki niżowe i niżowo-górskie ale można tu spotkać 160 gatunków górskich i kilka gatunków roślin wysokogórskich. Występują tu także 94 gatunki mszaków, ok . 700 gatunków grzybów wieloowocnikowcych, ok. 300 gatunków mikroskopijnych. Ciekawe wiadomości o florze PPK znalazłam w mini przewodniku "Popradzki Park Krajobrazowy" pod redakcją Jerzego Zawartka: "Świat roślin Popradzkiego Parku Krajobrazowego jest bogaty i wielobarwny.Ponad 70% powierzchni Parku zajmują co prawda lasy. Jednak zw względu na wpływ różnych czynników, takich jak rodzaj podłoża, wysokość nad poziomem morza, ekspozycja terenu, zmienne warunki cieplne i wilgotnościowe, a także działalność człowieka, są bardzo zróżnicowane. Największą powierzchnię zajmuje buczyna karpacka. W jej tworzeniu obok buka, duży udział bierze także jodła. Towarzyszą im ponadto: świerk pospolity, modrzew europejski, klon jawor, brzoza gruczołowata, olcha szara i jesion wyniosły. Charakterystyczną cechą Parku jest wyraźnie piętrowy układ roślinności. Część Parku to teren położony do wysokości 500 m n.p.m. To piętro pogórza, na którego obszarze dominują pola uprawne i łąki, a obok nich występują spore połacie lasów mieszanych z udziałem lipy, graba, buka i brzozy. Na obrzeżach potoków, nad Popradem i Dunajcem,występują łęgi olszowe oraz zarośla szuwarowe z mozgą trzcimową, manną fałdowaną, skrzypem bagiennym oraz trzciną pospolitą. Przejście do regla dolnego, sięgającego do wysokości 1100 m n.p.m. zaskakuje bogatym wiosną runem, ze śnieżyczką przebiśniegiem, kokoryczą pełną, różnymi gatunkami żywca, konwalią dwulistną, czosnkiem niedźwiedzim, a także znanym z dekoracyjności parzydłem leśnym. Jest tu kraina jodły i buka, które z udziałem innych gatunków domieszkowych tworzą siedlisko buczyny karpackiej. U podnóża drzewostanu można tu spotkać także zawilca gajowego czy pierwiosnka lekarskiego, a latem posilić się owocami malin i poziomek. W obrębie tego piętra oprócz lasów występują śródleśne łąki i pastwiska. Do najbardziej wartościowych należą: łąka rajgrasowa z dominującym rajgrasem wyniosłym, złocieniem i dzwonkiem rozpierzchłym oraz łąka mieczykowo-mietlicowa z pięknym mieczykiem dachówkowatym i mietlicą pospolitą. Na szczególną uwagę zasługują tu chronione: dziewięćsił bezłodygowy oraz liczne gatunki storczyków. Regiel górny występuje powyżej 1100 m n.p.m., to mało zróżnicowany bór świerkowy z borówczyskami. Jednak i tu występują osobliwości przyrodnicze. Są nimi choćby ciepłolubne rośliny alpejskie jak kuklik górski czy pięciornik górski. Na terenie Parku występuje jedyne w Polsce stanowisko kwitnącego na jesieni głogu wielkoowocowego. Wartym uwagi jest ponadto występowanie endemicznego pierwiosnka omączonego, który wraz z cebulicą dwulistną znajduje się w Czerwonej Księdze jako gatunek narażony na wyginięcie."

Fot. Krzysztof Tomasiak Mieczyk dachówkowaty

Pod względem faunistycznym PPK jest wyjątkowo interesujący. Park słynie z ssaków i ptaków puszczańskich, wielu gatunków nietoperzy, bytuje tu 41 gatunków ssaków, około 110 gatunków ptaków, bardzo licznie jest także reprezentowane bezkręgowce.  Bardzo ciekawie piszą o tym w przewodniczku pod redakcją Tadeusza Wieczorka "Popradzki Parku Krajobrazowym" wydanym w 2000 r. "Stosunkowo rozległe i zwarte jeszcze kompleksy leśne na terenie Parku pozwalają na bytowanie dużych i rzadkich dziś ptaków i ssaków leśnych. W okolicy Runka, Wysokiego Breścia i Przysietnicy niejednokrotnie obserwowano niedźwiedzia, a nawet znajdowano jego gawrę. Stqłymi mieszkańcami większych obszarów leśnych są wilk, ryś i żbik. Do mało widocznych, ale nie rzadkich na tym terenie borsuk, kuna, dzik. Jelenie obserwowane w rejonie Radziejowej oraz w paśmie Jawrzyny Krynickiej od dawna uważane są za szczególnie piękne i okazałe. Obok ssaków występują na ternie Parku duże puszczańskie ptaki - głuszec, cietrzew, jarząbek, a także orzeł przedni.W okolicy Krościenka, Łabowej i w Paśmie Kraczonika gniazduje bocian czarny, gatunek również związany z naturalnym lasem. Stoki Radziejowej, Runka i wielu innych fragmentów Parku są ostoją puchacza. Na całym obszarze występuje największy z naszych dzięciołów - dzięcioł czarny. Bogato jest reprezentowana grupa ptaków śpiewających , których wielu przedstawicieli można spotkać w świetlistych lasach liściastych np. w rezerwacie Las Lipowy w Obrożyskach. Do oryginalnych gatunków należy krzyżodziób odwiedzający w okresie zimowym całymi chmarami górnoreglowe świerszczyny. Wszyscy interesujący się owadami znajdują na terenie Parku szereg rzadkich i pięknych gatunków. Występuje tu związana ze starodrzewiem nadobnica alpejska i wiele innych, dużych, leśnych chrząszczy. Motyle są reprezentowane przez wiele gatunków. W okolicy Szczawnika napotkać można osobniki niepylaka mnemozyny, a na całym terenie Parku żyją rusałki i wiele gatunków motyli nocnych. Na górskich łąkach występują coraz rzadsze wielkie pasikoniki łatczyny i mniejsze od nich trajkotki przypominające szarańczę. Na terenie Beskidu Sądeckiego występują prawie wszystkie gatunki krajowych gadów i płazów. Do najrzadszych należy wąż Eskulapa obserwowany w rejonie Żegiestowa. Obidzy i Zarzecza k. Łącka. Salamandra plamista i cztery gatunki traszek są pięknymi i charakterystycznymi mieszkańcami górskich i podgórskich rejonów Parku. Traszka karpacka jest gatunkiem, który występuje prawie wyłącznie w Karpatach i stanowi tzw. endemit karpacki. Kiedyś bogata fauna ryb teraz mocno zubożona w wyniku katastrofalnego zanieczyszczenia wód Popradu, a znacznego Dunajca i Kamienicy. W niektórych odcinkach rzek i w czystych potokach żyją jeszcze pstrągi, lipień, głowacz białopłetwy i chroniona strzebla potokowa. Tylko zupełnie czyste potoki i stawy zamieszkuje rak, kiedyś tu bardzo liczny."

Fot. Jacek Bis Salamandra http://jacekbis.blogspot.com/2015/10/salamandra.html

W kontekście fauny warto wspomnieć o Gminnym Parku Ekologicznym znajdującym się w dolinie Roztoki w Rytrze. Powstał on jako pierwszy w naszym kraju w 1996 r. Samorząd gminny w 1995 r. przekazał hektar ziemi, gdzie chroni się ginące gatunki płazów i gadów i ich środowisko. Ma on status użytku ekologicznego. Pozwolę sobie zacytować fragment broszury   "Park Ekologiczny w Rytrze Przewodnik turystyczny " autorstwa Grzegorza Tabasza wydany w 1998 r. "Na powierzchni 0,52 hektara występują liczne gatunki gadów i płazów, które w wielu miejscach Polski stanowią wielką rzadkość lub całkowicie wyginęły.Są to: zaskroniec zwyczajny, żmija zygzakowata, gniewosz plamisty, padalec zwyczajny, jaszczurka zwinka i jaszczurka żyworódka. Gromada płazów jest reprezentowana przez: ropuchę szarą, kumaka górskiego, żabę trawną, rzekotkę drzewną, traszkę karpacką, traszkę grzebieniastą, traszkę zwyczajną i traszkę górską, oraz salamandrę plamistą. Wszystkie wymienione gatunki podlegają prawnej ochronie! Na uwagę zasługują dwa  gatunki: endemiczna traszka karpacka i gniewosz plamisty - rzadki krajowy wąż (agresywny, lecz niejadowity!)."

Fot. Jacek Bis Żmija zygzakowata (Vipera berus)

Późnym latem chyba dwa lata temu z tym przewodnikiem w ręku pojechaliśmy w kilka osób aby podziwiać tę atrakcję. Jedno wielkie niepowodzenie. W Rytrze mieszkańcy nic na ten temat nie wiedzieli, przeszliśmy część doliny i przez przypadek natrafiliśmy na ogrodzenie kompleksu. Wszystko było zamknięte, niedostępne. Kilka dni temu zadałam pytanie: czy ten park ekologiczny działa. Na razie trwają tam prace, powstają tam dwa zbiorniki związane z górską retencją, teren zostanie ponownie udostępniony turystycznie w 2014 r.

Fot. Krzysztof Tomasiak Zaskroniec

Przed II wojną św. teren Popradzkiego Parku Krajobrazowego był wieloetniczny, wielowyznaniowy. Mieszkali tu rzymskokatolickiego wyznania górale sądeccy, Lachy Sądeccy, Pogórzanie grekokatolickiego bądź prawosławnego wyznania Łemkowie, Wenhrini (Uhrinci), już poza parkiem Rusini Szlachtowcy, a także Żydzi, Cyganie i inne nacje. W czasie II wojny św. Niemcy wymordowali ludność wyznania mojżeszowego, część ludności romskiej,  a ludność łemkowska została wysiedlona w 1945 r. w czasie tzw. dobrowolnych wysiedleń do ZSRR i  w ramach m.in akcji "Wisła".

Fot.

O Łemkach wiemy bardzo wiele, podobnie o lokalnej grupie górali ruskich Rusinach Szlachtowskich, niewiele jednak jest informacji o Wenhrinach. Postaram się ich bliżej przedstawić posługując się przewodnikiem "Cerkwie drewniane Karpat Polska i Słowacja" : "Wenhrini (Uhrinci) byli lokalną grupą góralską, która zamieszkiwała wsie Leluchów i Dubne. Mimo iż bezpośrednio sąsiadowali z Łemkami, odróżniali się od nich gwarą i strojem, a także budownictwem (inaczej stawiano tu i zdobiono chałupy, stajnie i spichlerze, choć cerkwie wzorowano na łemkowskich). Za przyczynę tego stanu rzeczy należy uznać fakt, że mieszkańcy Leluchowa i Dubnego związani byli gospodarczo z terenami Górnych Węgier (dzisiejszej Słowacji), z Lubowlą i Bardiowem, a nie z prowincjonalną Muszyną. Dlatego sąsiedzi z Wojkowej czy Powroźnika nazywali ich "Werhinami", czyli Węgrami. Po przesiedleniach wsie Werhinów zajęli polscy osadnicy."

Fot. Andrzej Banach Po wysiedlonych wsiach pozostały sady...Warto rewitalizować wiekowe sady, aby stare polskie odmiany jabłoni, takie jak ananas, antonówka, grafsztyn, reneta, jonatan czy papierówka, nie przepadły. Ponadto stare sady to dla wielu gatunków owadów, ptaków i ssaków, idealne miejsce do życia i rozrodu. Dzięcioł duży żywiący się larwami owadów na 80-letniej renecie szarej.

Po ludności wysiedlonej ludności grekokatolickiej (kryterium wysiedleń było wyznaniowe, a nie narodowe, wyrzucono z południowo-wschodniej Polski wszystkich ochrzczonych w cerkwi i rodziny mieszane) pozostały cerkwie. Część z nich pełni obecnie funkcję kościoła rzymokatolickiego. Są one jedną z największych atrakcji tej części Karpat, część jest wpisana na listę dziedzictwa UNESCO. Czym charakteryzują się cerkwie łemkowskie? Tak o niej piszą w części opisowej mapy "Okolice Krynicy, Muszyny, Żegiestowa Zdroju i Starej Lubowli Opis szlaku cerkwi łemkowskiej" wydanej przez "Rewasz": "Cerkiew Łemkowska Wzorcowa cerkiew łemkowska składa się z trzech odrębnych, przytulonych do siebie i wyciągniętych ku górze brył (prezbiterium, nawy i babińca) o konstrukcji zrębowej. Babiniec ukryty jest pod wieżą, której lekka, wsparta na słupach  konstrukcja "okracza" go. Prezbiterium i nawa przykryte są namiotowymi dachami, uskokowo łamanymi. Uzyskiwano je przedłużając ku górze zrąb nad nawą i prezbiterium dając coraz krótsze belki. Na samej górze stawiano  - wzorem barokowych kościołów  - pseudolatarnie (udające dodatkowo górne oświetlenie wnętrza), zwieńczone żelaznymi krzyżami. Dzięki takiej konstrukcji dachu, nad nawą i prezbiterium tworzyły się kopuły. Z cerkwi w okolicach Krynicy najbliższa takiego wzorca jest cerkiew w Wojkowej - niestety poza oficjalnym szlakiem."

Fot. Andrzej Banach Cerkiew greckokatolicka pw. Opieki Bogarodzicy w Słotwinach z 1888 r. (Obecnie kościół rzymskokatolicki)

Na szczególną uwagę zasługuje dawna cerkiew grekokatolicka p.w. św. Jakuba, obecnie kościół rzymokatolicki w Powroźniku. Uchodzi ona za najstarszą drewnianą łemkowską  cerkiew w Polsce, czasami mówi się, ze nawet w całych polskich Karpatach. Badania dendrochronologiczne wskazały iż powstała w 1600 r., była kilkakrotnie rozbudowywana. Jest to cerkiew tupu łemkowskiego północno-zachodniego, orientowana, konstrukcji zrębowej o bardzo ciekawym wystroju. W dzisiejszej zakrystii, a dawnym prezbiterium zachowała się cenna polichromia z XVII w., ikonostas jest rozmontowany, ale znajduje się we wnętrzu świątyni. W 2013 r. dawna cerkiew została wpisana wraz z innymi ośmioma polskimi cerkwiami na listę dziedzictwa UNESCO.

Fot. Andrzej Banach Cerkiew greckokatolicka św. Jakuba Młodszego w Powroźniku z 1600 r. (Obecnie kościół rzymskokatolicki)

Warto wiedzieć, że Beskid Sądecki jest miejscem występowania wszystkich polskich gatunków nietoperzy, żyje tu 25 gatunków, w tym 7 naturowych. Jeden z najrzadszych gatunków podkowiec mały zakłada swoje kolonie w cerkwiach, kościołach. Na terenie Beskidów Niskiego, Sądeckie i Wyspowego jest prowadzony program badawczy i prowadzona ochrona czynna tych jakże pożytecznych zwierząt. W świątyniach w Leluchowie, w starej cerkwi Krynicy Zdroju, Szczawniku zabezpieczono interes kościołów i zwierzaków. Są zabezpieczone kolonie rozrodcze nietoperzy poprzez remont dachów, zabezpieczenie drewna nietoksycznymi środkami, rozkładane są platformy na odchody.

Fot. Krzysztof Tomasiak Szczawnik Program ochrony podkowca małego

Bardzo ciekawa jest i nadal kultywująca swoje obyczaje zróżnicowana grupa górali sądeckich. Na terenie Beskidu Sądeckiego można wyróżnić górali Łącko-Kamienickich, Ryterskich i Piwniczańskich. Ci pierwsi nazywani są góralami białymi, a pozostali czarnymi. Nazwa jest związana z kolorem stroju, jedni używają barwy białej, a inni ciemnobrązowy. Tak o kulturze regionu opowiada Artur Gazda: "Rejon Doliny Popradu zamieszkały jest obecnie przez mieszaną ludnoś ć, w skład której wchodzą grupy etniczne Czarnych Górali (okolice Piwnicznej) oraz Lachów Sądeckich (okolice Muszyny). Do 1947 roku obecny był silny substrat łemkowski, po operacji Wisła, na skutek wysiedleń, zanikający. Kultura muzyczna zachodniej łemkowszczyzny, zachowana częściowo wśród popradzkich górali, dzięki wielusetletniemu sąsiedztwu, mieszanym rodzinom (które uniknęły wysiedleń po zadeklarowaniu narodowości polskiej), oraz powrotom Łemków, świadczy o jej unikalnym charakterze, odrębnym zarówno od muzyki górali podhalańskich, jak i od muzyki Łemków z Beskidu Niskiego. Unikalność kultury muzycznej, i materialnej Doliny Popradu wynika z tego, iż odrębnie od od innych regionów górskich nazywanych Łemkowyną, czy Łemkowszczyzną, etnos wołoskoruski przybył tutaj już na tereny zamieszkałe, dokonał c zęściowej rutenizacji ludności polskiej, zaś obie kultury stworzyły nową, syntetyczną. Odrębnie niż w innych regionach pogranicza łemkowsko góralskiego, dochodziło do mieszania ludności, i częste było występowanie rodzin mieszanych, góralskołemkowskich. Do gwary spiskiej przechodziły łemkowskie rutenizmy i archaizmy bałkańskorumuńskie, zaś do gwary zachodniołemkowskiej polonizmy. Obie grupy górale piwniczańscy (tzw. Czarni), oraz Łemkowie znad Doliny Popradu, ubierali się podobnie. Wioski łemkowskie, w dużej mierze wysiedlone (pozostały jak już wspomniano rodziny mieszane, deklarujące narodowość polską), zasiedlone zostały nie "obcymi", lecz "tutejszymi" czyli ludnością góralską, c zęsto mającą w rodzinie Łemków. Spora ilość mieszkańców nadpopradzkich miejscowości deklaruje obecnie narodowość łemkowską, i nie spotyka się to z negatywnym odbiorem pozostałej części społeczności. Sołtysowie Wierchomli i Żegiestowa uważają się za Łemków, i wybierani są na swoje urzędy przez większość deklarującą narodowość polską. Wraca moda na ludowoś ć, w tym, na muzykę ludową. Niestety, przeważa muzyka Lachów Sądeckich, oraz górali podhalańskich, a z drugiej strony, odbudowuje się folklor łemkowski, jednak w wydaniu z Beskidu Niskiego bądź folkowym. Brak jest wydawnictw płytowych zawierających oryginalną, zachowaną jeszcze w ludzkiej pamięci muzykę spiskołemkowskiego pogranicza, czyli Doliny Popradu, muzykę w której występują czardasze, w której "na spiską nutę" śpiewa się po rusnacku (łemkowsku) i góralsku (polsku)."

Fot.

Na terenie PPK znajduje się około stu pomników przyrody. Kilkanaście lat temu wydano bardzo ciekawy przewodnik "Pomnik przyrody Popradzkiego Parku Krajobrazowego". Pozwolę sobie zacytować jego mały fragment: "Na terenie PPK drzewa pomnikowe spotykane są dość często w krajobrazie rolniczym. Występują one na miedzach, przy drogach śródpolnych, wśród zadrzewień przyzagrodowych. Pochodzenie tych drzew może być różne tzn. pojedyncze egzemplarze mogły pozostać po wykarczowanych lasach (buk w Obidzy, lipy obok rezerwatu Obrożyska w Muszynie), lub zostały posadzone dla spełnienia konkretnej funkcji np. na pastwiskach - zapewniały cień wypasanym zwierzakom, a zadrzewienia przyzagrodowe spełniały rolę chłodnika (lipy w Moszczenicy lub na dworcu kolejowym w Muszynie), odgromnika (jesiony w Mochnaczce) i drzewa symbole (drzewa o znaczeniu drzewa domowego, które było świadkiem wielu licznych generacji domowników.) Bardzo liczne są grupy drzew pomnikowych przy obiektach sakralnych, gdzie również spełniały one rolę odgromnikową, także przeciwwietrzną i estetyczną. Prawie wszystkie kościoły na terenie Parku otoczone są grupami drzew, które przeważnie są pomnikami przyrody. Szczególnie zabytkowe cerkwie, których otoczeniem jest cmentarz obfitują w liczne nasadzenia starych drzew. [...]

http://andrzej-banach.eu/szlaki-turystczne/2385-2/cerkwie-lemkowskie/

W Parku występuje wiele form przyrody nieożywionej, które reprezentują istotne cechy budowy geologicznej oraz rzeźby Beskidu Sądeckiego. Wśród pomników przyrody nieożywionej objętych obecnie na terenie Parku  ochroną, należy wymienić pięć obiektów w postaci skałek i jaskiń, dwa uskoki skalne (wodospady), trzy wąwozy (jary) i koryta potoków, trzy źródła mineralne, jedna forma osuwiskowa i jeden staw powstały w wyniku przesiąkania wody"

Fot. Krzysztof Tomasiak

Na terenie Popradzkiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny  wytyczono sieć ścieżek dydaktycznych uzupełniających sieć szlaków pieszych. W 2005 r. powstała oznakowana kolorem zielonym wielowariantowa trasa zwana "Rogasiowy szlak". Jej nazwa nawiązuje do znanej swego czasu książki Marii Kownackiej "Rogaś z Doliny Roztoki". Najdłuższy wariant liczy sobie 12 km i ma 14 przystanków. Jest to jedna z tych nielicznych tras przyrodniczych w Beskidzie Sądeckim którą znam. Polecam, gdyż dolina Roztoki Ryterskiej jest naprawdę piękna, a wędrując  szlakiem można zapoznać się z walorami przyrodniczymi okolicy, m.in.  z rezerwatem "Baniska", źródłami "Katarzynka" i ze źródłem pomnikiem przyrody "Źródełko Rogaś", kamieniołomem, a widokowo jest atrakcyjna. Jest to szlak edukacyjny przeznaczony dla dzieci i młodzieży.

Fot. Krzysztof Tomasiak Dzięcioł duży

"Zapraszamy na świeżo wybudowaną przez Nadleśnictwo Piwniczna, ścieżkę przyrodniczo-edukacyjną pn. "Łomnickie Uroczyska", usytuowaną na terenie Leśnictwa Łomnica. Na trasie ścieżki znajduje się 9 przystanków tematycznych. Trasa ścieżki zaczyna się na placu turystyczno-edukacyjnym przy leśniczówce, i biegnie przez wyłączony drzewostan nasienny, szkółkę leśną, następnie drogą dolinową, wzdłuż potoku Łomniczanka, (ok. 1 km), by zakręcić w lewo i po warstwicy wrócić ponad szkółkę. Trasa całkowita wynosi ponad 3 km."

Fot. Krzysztof Tomasiak Łomnickie Uroczyska

Teren Popradzkiego Parku Krajobrazowego to wprost idealne miejsce do aktywnego wypoczynku, do uprawiania sportów zarówno w sezonie letnim jak i zimowym. Jest tu wspaniałe warunki naturalne, dobra infrastruktura, dużo małych firm specjalizujących się w organizacji imprez. Każdy znajdzie tu coś dla siebie.

Fot. Jacek Bis

PPK graniczy z Południowomałoplskim Obszarem Chronionego Krajobrazu, który obejmuje obszar o pow. 364 176 ha położonych na terenie 7 powiatów i 47 gmin. PMOchK-u to otulina parków krajobrazowych oraz obszar węzłów i korytarzy ekologicznych sieci ECONET-PL - sieciowej sieci ekologicznej. Ten obszar chronionego krajobrazu jest w 45 % pokryty lasami, mamy tu trzy piętra roślinno-klimatyczne: pogórza, regla dolnego i górnego. Cechuje go duża mozaikowość terenu co sprzyja bioróżnorodności. Najcenniejsze są słynne torfowiska wysokie, jest tu i sieć Natura 2000 m.in. "Małe Pieniny", "Podkowce w Szczawnicy" "Środkowy Dunajec z dopływami".

Fot. Krzysztof Tomasiak Żywiec gruczołowaty

PPK będący we władaniu Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego doczekał się bardzo wielu interesujących publikacji, materiałów promocyjnych.  Są to monografie, mapy, przewodniki, informatory, broszury, foldery.  Większość  z nich polecam, można je bezpłatnie otrzymać w oddziałach w Tarnowie, Starym Sączu i Krakowie. W 2014 r. można otrzymać wznowioną monografię "Przyroda Popradzkiego Parku Krajobrazowego" oraz 11 zestawów (każdy poświęcony innemu parkowi krajobrazowemu) mapa plus mini przewodnik oraz ciekawy drobiazg typu foldery, broszury. Polecam stronkę facebookową https://www.facebook.com/pages/Zesp%C3%B3%C5%82-Park%C3%B3w-Krajobrazowych-Wojew%C3%B3dztwa-Ma%C5%82opolskiego/115811571826135

Fot. Krzysztof Tomasiak

.......................................

..............................

.........................

.......................

....................

................

.........................

....................

.................

.......................

..................

...................

.......................

..................

.........................

...................

.............