Park Krajobrazowy Doliny Sanu

Strona główna

Informator turystyczny

Szlaki

Przewodnik

Facebook

Aktualności

Bibliografia

Miejscowości widmo

Ścieżki przyrodnicze

Ścieżki dydaktyczne

Rezerwaty

Karpaty słowackie

Historia

Beskid Niski

Zaloguj

Licznik odwiedzin

	Dziś	364
	Wczoraj	628
	Razem	3327913

Park Krajobrazowy Doliny Sanu

Wpisany przez Lucyna Beata Pściuk

Park Krajobrazowy Doliny Sanu został powołany decyzją wojewody krośnieńskiego w 1992 r. Jest położony na terenie gmin: Lutowiska (76 %), Czarna (18 %) i Solina (4%), na obszarze Nadleśnictw: Stuposiany, Lutowiska, Baligród. Powierzchnia parku jest stosunkowo duża, gdyż wynosi J28 718 ha, z czego lasy i zadrzewienia stanowią 26 401 ha (92 %), a łąki i pastwiska 1478 ha (5 %).

Fot. Paweł Szymański Panorama na dolinę Sanu

PK Doliny Sanu jest otuliną Bieszczadzkiego Parku Narodowego i wraz z nim wchodzi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery "Karpaty Wschodnie". Jest także częścią europejskiej sieci Natura 2000: PLC 180001 Bieszczady. Obszar został zakwalifikowany jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk. Jest to teren bardzo ważny dla zachowania siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt w skali nie tylko Polski.

Fot. Beata Kalitan Kopa Bukowska, Krzemień, Bukowe Berdo z punktu widokowego Roztoka na ścieżce "Piechury"

Park Krajobrazowy Doliny Sanu charakteryzuje: piętrowy układ roślinności - są tu dwa piętra roślinno-klimatyczne: pogórza i regla dolnego, duży zbliżony do naturalnego charakter zbiorowisk leśnych, bieszczadzki fenomen przyrodniczy "kraina dolin" - tereny nieistniejących wsi, bogactwo roślin i zwierząt i wysoka różnorodność gatunkowa, występowanie gatunków puszczańskich, wysoka koncentracja gatunkowa i liczebnościowa rzadkich gatunków ptaków i ssaków, silne zróżnicowanie przestrzenne.

Fot. Mariusz Strusiewicz Modliszka

#modliszka# Bieszczady#

Osią spinającą Pk Doliny Sanu jest górska część Sanu i jego dopływy m.in. Wołosaty, Muczny, Nasiczański Potok, Tworylczyk. Koryta rzek są dzikie, nieuregulowane, przeważnie otoczone lasem lub zaroślami. To korytarze ekologiczne. Wszystkie rzeki i potoki meandrują, przebijają się przez góry tworząc piękne przełomy. Ich kryta charakteryzują duże spadki, więc mamy do czynienia z bystrzami, licznymi wychodniami skalnymi, berdami i baduniami. Doliny są malownicze i urozmaicone, niegdyś licznie zamieszkałe obecnie są wtórnie znaturalizowane. Jest tu tylko kilka wiosek i osad, większość terenów jest we władaniu przyrody.

Fot. Paweł Szymański Krywe

Obszar parku obejmuje kilka masywów górskich wśród nich są północne odnogi Połoniny Wetlińskiej z Dwernikiem Kamieniem, Magura Stuposiańska, Otryt, Jeleniowaty, Czereśnia z Czereszenką, Tołsta. Tylko dwie pierwsze góry przekraczają wysokość 1000 m n.p.m. Nie ma tu połonin z wyjątkiem sztucznie odsłoniętego jednego z 3 grzbietów Dwernika Kamienia - jeden z najpiękniejszych widoków w Bieszczadach . Na szczęście są polany widokowe, które jeszcze całkowicie nie zarosły. Przepiękne panoramy możemy zobaczyć z Kosowca, szczytowej polanki Magury Stuposiańskiej, z Otrytu. Wyjątkowo atrakcyjnym punktem widokowym jest Ryli w Krywem. Znajduje się tu też punkt widokowy na stokówce naprzeciw Tworylnego zwanego niegdyś przez Bojków bramą do nieba. No i most na Sanie w Studennem, pięknie prezentuje się również Rajskie

Fot. Ewa Dudzińska-Szybowska Rajskie

Bardzo ciekawie o celu powołania Parku Krajobrazowego Doliny Sanu pisze Kazimierz Wojewoda w "Przewodniku po karpackich parkach krajobrazowych": "Cele ochronne wyznacza w parku różne niż gdzie indziej ukształtowanie krajobrazów, unikatowość elementów przyrodniczych, znaczne wyludnienie (zaledwie 5 mieszkańców/km2) oraz bezpośrednie sąsiedztwo parku narodowego. Chodzi przede wszystkim o to, by niezależnie od stosowania pożądanych zabiegów ochronnych wokół obiektów najcenniejszych stymulować tam, gdzie są potrzeby i sprzyjające warunki, racjonalną gospodarkę zgodnie z zasadami ekorozwoju, zwłaszcza, że w większości użytki rolne jeszcze kilkanaście lat temu były we władaniu niszczących przyrodę gigantycznych ferm hodowlanych i bezrozumnych zabiegów agrotechnicznych. Funkcję przedpola i bariery ochronnej Bieszczadzkiego Parku Narodowego dyktuje takie rozwijanie rekreacji i turystyki, które ogranicza penetrowanie bieszczadzkiej mekki, przynajmniej przez niektórych z pospolitych "zaliczaczy" coraz mocniej rozdeptywanych połonin. Sprzyja temu wyznaczenie lokalnych szlaków turystycznych, ścieżek edukacyjnych oraz rozwijanie sieci miejsc postojowych, noclegowych, konsumpcyjnych i pobytowych. Ponad to bezludne obszary górnego Nadsania to strefa ciszy i wartościowe żerowiska dużych drapieżników schodzących z wyższych partii gór. To także obszerne enklawy żerowiskowe dla jeleniowatych, neutralizujące szkody w odnowieniach lasów gospodarczych i parku narodowego. W całokształcie podejmowanych i planowanych działań ochronnych widoczna jest zasada równomiernego i kompleksowego traktowania przestrzeni przyrodniczej i kulturowej. Ochroną rezerwatową objęte zostało to, co w parku jest unikatowe: fragmenty dawnej puszczy karpackiej, najciekawsze krajobrazowo i siedliskowo partie dolin rzecznych, cenne biocenozy i rzadkie gatunki fauny. Ważnym dopełnieniem są 3 użytki ekologiczne chroniące znaczne połacie dawnych wsi Hulskie, Krywe i Tworylne z racji ich walorów przyrodniczych oraz 7 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych,które obejmują szczególnie piękne uroczyska w dawnych wsiach nadrzecznych, pozostałości świątyń z otoczeniem, stare cmentarze i pozostałości młynów wodnycych.

Fot. Robert Mosoń Dawna cerkiew w Smolniku nad Sanem wpisana na listę dziedzictwa ludzkości UNESCO

Kilkadziesiąt okazałych drzew uznano za pomniki przyrody. Projektowane 43 użytki ekologiczne mają zapewnić opiekę nad ciekawymi reliktami przyrody nieożywionej, fragmentami podmokłych łąk, szczytowych partii wzniesień ciekawymi stanowiskami roślinnymi. Kompleksowym zwieńczeniem całościowej ochrony krajobrazu kulturowego będzie utworzenie parków kulturowych w Smolniku, Chmielu, Hulskiem, Krywem i Tworylnem.

Fot. Paweł Szymański

PK Doliny Sanu słynie z bioróżnorodności. Bogactwo florystyczne i środowiskowe jest bardzo duże, gdyż przenikają się tu gatunki wschodnio - zachodniokarpackie, górskie i niżowe, są nawet wysokogórskie i alpejskie. Występuje tu 806 gatunków roślin naczyniowych (96 % bieszczadzkich roślin, w tym: 38 gatunków wysokogórskich (9 alpejskich, 29 subalpejskich), 64 reglowe, 25 ogólnogórskich. W okolicy PK Doliny Sanu przebiega granica występowania 12 gatunków wschodniokarpackich i kilku gatunków zachodniokarpackich. Warto zwrócić uwagę na liczną florę bagienną, łąkową i torfowiskową. Mimo iż jest to teren górski to można tu spotkać kilka gatunków nizinnych np. gruszyczkę jednokwiatową. Występuje tu wiele gatunków chronionych, 47 znajduje się w "Polskiej czerwonej księdze roślin".

Fot. Beata Kalitan Smotrawa okazała

PK Doliny Sanu w dużej mierze jest parkiem leśnym, przeważa tu regiel dolny. Piętro roślinno-klimatyczne pogórza jest występuje sporadycznie i przeważnie dominuje w nim strefa przejściowa. Są tylko niewielkie płaty lasów grądowych. Tutejsze kompleksy leśne to w dużej mierze buczyna karpacka. Gatunkami lasotwórczymi są: buk, jodła, w wyższych partiach jawor. Oprócz tego są tu sztucznie wprowadzone przez leśników: modrzew, świerk, sosna. Można spotkać brzozy, dęby, graby, lipy, wierzby, przeważnie w wielogatunkowym piętrze pogórza. Na terenie parku jest jedno z największych w Bieszczadach skupisk starodrzewia o charakterze puszczańskim.

Fot. Mariusz Strusiewicz Żubr

Warto zwrócić uwagę na tutejsze olszynki. Na szczególną uwagę zasługuje olszynka karpacka, rzadko występująca w Karpatach. Charakteryzuje się tym, że można ją potkać wzdłuż rzek i potoków i bogatym runem. Oprócz niej jest tu górska olszynka bagienna i olszynka porolna. Olszynki to znakomite miejsca do obserwacji przyrodniczych. Bardzo rzadki jest bór bagienny. Osobliwością doliny Sanu są licznie występujące torfowiska wysokie. Ten temat osobno opracowałam. Większość z nich w chwili obecnej jest na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, w PK Doliny Sanu jest tylko objęte ochroną rezerwatową Zakole. Malownicze doliny zajmują w dużej mierze zbiorowiska łąkowe. Do najcenniejszych należą łąki rajgrasowe, ostrożeniowe, zespół wiązówki błotnej i bodziszka błotnego.

Fot. Tomek Pudzianowski Ostrożeń łąkowy

Radek Michalski szukał tu organizmów wskaźnikowych dla lasów o charakterze pierwotnym. Prawdę powiedziawszy ten temat i mnie zafascynował, poprosiłam Radka o kilka słów o "wskaźnikach", a przede wszystkim o odpowiedź, gdzie one występują. Oto Jego odpowiedź. "Kłoda martwej jodły o średnicy 190cm (!), znajduje się w zachodniej części Otrytu w Nadleśnictwie Lutowiska, na niej znaleziony był zagrożony wyginięciem w skali Unii Europejskiej chrząszcz - ponurek Schneidera, gatunek wskaźnikowy dla lasów pierwotnych. Obecnie w Polsce gatunek występuje jedynie w Puszczy Białowieskiej, nielicznie w Świętokrzyskim Parku Narodowym oraz nielicznie w Bieszczadach (znane jedynie 2 miejsca występowania) i na Pogórzu Przemyskim - okolice projektowanego Turnickiego Parku Narodowego. Istnieje pilna potrzeba wyłączenia z pozyskania drewna lasu znajdującego się wokół stwierdzenia - w promieniu około 500m. W skali nadleśnictwa wyłączenie z pozyskania tych 2 stanowisk to 1% powierzchni jaką zarządzają. ".

Fot. Jacek Bis Panorama na dolinę Sanu z Bukowego Berda http://jacekbis.blogspot.com/2015/05/bieszczady.html

PK Doliny Sanu to jedna z najważniejszych ostoi zwierząt w Europie. Tutejszy świat zwierząt jest bardzo bogaty. Sama rzeka San posiada najbogatszą wśród rzek karpackich faunę wodną. Występuje tu wiele gatunków wodnych owadów, pająków, mięczaków. Tutejsze rzeki i potoki są zamieszkałe przez liczne ryby, są tu m.in. pstrągi potokowe. PK Doliny Sanu to raj miłośników płazów i gadów. Występuje tu bardzo wiele gatunków płazów m.in salamandry, kumaki górskie, traszki grzebieniaste i karpackie i prawie wszystkie polskie gady (nie mamy tylko żółwia błotnego i tego przybłędy zaskrońca rybołowa) . Rezerwat "Krywe" powstał m.in. po to aby chronić niestety już ostatnią polską populację węża Eskulapa. Jest to gatunek tak naprawdę skazany na zagładę w naszym kraju. Na terenie parku są prowadzone zabiegi związane z ochroną czynną tego gatunku. Dolina Sanu słynie także z tego, że występuje tu bardzo duża zmienność osobnicza wśród gadów. Więcej na ten temat pisałam w wątku

http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=81&Itemid=87

Fot. Rafał Dudek Gniewosz plamisty

Bardzo bogata mozaika środowisk i biocenoz, duże przestrzenie leśne z dominującymi lasami liściastymi w połączeniu z odsłoniętymi obszarami dolin, małe zaludnienie słaba penetracja parku przez turystów sprzyjają bardzo wielu gatunkom ptaków. Zaobserwowano tu ponad 130 gatunków, część z nich to ptaki gniazdujące. San jest także korytarzem ekologicznym, stąd można tu spotkać wiele gatunków w czasie przelotów. PK Doliny Sanu słynie z tego, że występuje tu bardzo dużo gatunków ptaków drapieżnych. Wśród nich są: orły przednie, orliki krzykliwe, trzmielojady, gadożery, jastrzębie, myszołowy, orzełki, kobuzy, a na przelotach można zaobserwować: bieliki, kobuzy, rybołowy, błotniaki zbożowe i łąkowe. To kraina sów i dzięciołów.

Fot. Mariusz Strusiewicz Sóweczka (Glaucidium passerinum)

Cezary Ćwikowski "Ptaki Parku Krajobrazowego Doliny Sanu" : "W Parku Krajobrazowy Doliny Sanu gniazdują:

- gatunki wpisane do "Polskiej czerwonej księgi zwierząt" jako rzadkie i skrajnie zagrożone, do których należą: orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz, sóweczka, puszczyk uralski, włochatka, dzięcioł białogrzbiety, dzięcioł trójpalczasty,

- inne rzadkie gatunki krajowe jak: trzmielojad, bocian czarny, drozd obrożny, derkacz, muchołówka białoszyja, srokosz,

- gatunki pochodzenia tajgowego, jak: jarząbek, puszczyk uralski, droździk,

- gatunki górnoreglowe (naturalnych borów świerkowych), jak: orzechówka, krzyżodziób świerkowy, dzięcioł trójpalczasty,

- gatunki górskie związane ze środowiskiem wodnym, jak: pluszcz, pliszka górska.

W tak zróżnicowanym siedliskowo i faunistycznie terenie ptaki praktycznie można obserwować wszędzie - w lesie i nad wodą, na łąkach i w starych sadach, a nawet na wiejskim podwórku. Są jednak miejsca szczególne, gdzie ptasi świat tętni życiem w dzień i w nocy, a ilość gatunków zaskakuje bogactwem. Do takich miejsc należy dolina górnego Sanu w rejonie Tarnawy Dolnej, gdzie łąki przeplatają się z torfowiskami, a lasy na stokach Jeleniowatego są ostoją rzadkich gatunków ptaków. Przy odrobinie szczęścia zobaczymy polującego orła przedniego, orliki krzykliwe, trzmielojady, bociany czarne, bębniące w stare jodły dzięcioły i żerujące na leszczynach orzechówki. Jeżeli podczas obserwacji zastanie nas zmierzch usłyszymy pohukującego puszczyka uralskiego i skrzypiące na łąkach derkacze.

Tarnawa http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=66&Itemid=72

http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Itemid=57

Fot. Robert Nowakowski Dzierzba gąsiorek - samica

Możemy również odwiedzić tereny dawnych wsi Hulskie, Krywe i Tworylne, gdzie ślady historii i przyroda tworzą niezapomniany krajobraz. Tutaj również często polują ptaki drapieżne (orliki, trzmielojady, myszołowy) gniazdujące w lasach Otrytu , a nad Sanem i potokiem Tworylczyk uwijają się wśród kamieni pliszki górskie i pluszcze. W starych sadach i zaroślach słychać śpiewające wilgi i drozdy, a w ruinach cerkwi uganiają się za owadami kopciuszek i pliszki siwe. O zmierzchu roznosi się głos derkaczy i rytmiczne brzęczą strumieniówki. Najlepiej zajrzeć tu wiosną kiedy kwitną sady.

Fot. Mariusz Szczechowicz Orlik krzykliwy

Jak wspomniałam wcześniej PK Doliny Sanu jest ostoją. Występują tu wszystkie ssaki puszczańskie, w tym wielkie drapieżniki. Mają tu dobre warunki, duże przestrzenie jeszcze nie do końca pokryte siecią dróg, ciszę i spokój, dobre żerowiska. O ile mamy odrobinę szczęścia to możemy tu spotkać: jelenie, sarny, żubry, niedźwiedzie, wilki. Ja miałam to szczęście, że obserwowałam kilka razy żubry, wilki, niedźwiedzie. Byłam też świadkiem polowania wilków. Wszystko rozgrywało się dosłownie w oku mgnienia. Zmierzch, łomot w krzakach, wypada z nich przerażony jeleń, a po chwili dwa cienie - to były wilki. Nie wiem, czy byk uratował swoje życie. Zniknęli za drzewami. Wdziałam też ślady walki i uczty wilków. Zimą upolowały potężnego sądząc po fragmentach głowy dzika. Odyniec nie oddał łatwo swego życia, teren był stratowany, a jeden lub więcej wilków było rannych. Widać było na śniegu krople krwi.

Fot. Jernej Prosienecky Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos)

To teren uwielbiany przez bobry, które biorą duże połacie doliny Sanu we władanie. Piękne żeremia są w kilku miejscach, najpiękniejsze w Tworylnem. PK Doliny Sanu łącznie z rezerwatem "Krywe" to mekka myśliwych, uchodzi za najlepsze tereny łowiskowe w Europie. Nie przez przypadek pułkownik Doskoczyński chciał rozszerzyć tzw. państwo arłmowskie o Krywe i Tworylne. Non stop odbywają się tu polowania, a cały obszar jest pokryty ambonami. Kilka lat temu policzyliśmy ambony otaczające rezerwat "Krywe", było ich ponad 40.

Fot. Beata Kalitan Tworylne

Na obszarze PK Doliny Sanu znajduje się kilka pomników przyrody ożywionej i nieożywionej. Przeważają drzewa, wśród nich są: buk zwyczajny - 6 sztuk w Leśnictwie Chmiel (obw.306-434 cm, wys. 28 m, wiek ok. 160 lat); buk zwyczajny - 2 sztuki w Leśnictwie Chmiel (obw. 460 cm, wys. 28-30 m, wiek 160 lat); jodła pospolita - 3 sztuki (obw. 280-390, wys. 40 m).

Dwernik Kamień http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=10&Itemid=10

Fot. Robert Mosoń

Na terenie PK Doliny Sanu są cztery rezerwaty, w tym dwa ścisłe. Torfowiskowy rezerwat przyrody "Zakole" chroni prawidłowo wykształcone holoceńskie torfowisko wysokie. Znajduje się tuż obok granicy z Ukrainą, z dala od dróg i szlaków więc nie jest raczej zagrożone zniszczeniem. Krajobrazowy rezerwat przyrody "Krywe" jest jednym z największych w Polsce. Tak naprawdę powstał aby chronić ostatnią krajową populację węża Eskulapa. To jedna z największych w Bieszczadach ostoi zwierzyny. Leśny rezerwat przyrody "Hulskie im. Stefana Myczkowskiego" chroni jeden z ostatnich na naszym terenie, a i w Polsce fragmentów lasów zbliżonych do pierwotnych. Florystyczny rezerwat przyrody "Śnieżyca Wiosenna w Dwerniczku" jest opisany tu

http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=115&Itemid=116

Fot. Tomasz Pudzianowski Śnieżyczka wiosenna /Leucoium vernum/

Przez PK Doliny Sanu przebiega niewiele szlaków PTTK-owskich. Przede wszystkim wiedzie tu szlak niebieski, który schodzi z Bykowego Berda i wprowadza na Magurę Stuposiańską, by potem przez Dwernik udać się na Otryt. Do szlaku niebieskiego prowadzi zielony łącznik Lutowiska-Otryt. Dwa szlaki żółte: Muczne-Bukowe Berdo i Zatwarnica-Przełęcz Orłowicza łączą PK Doliny Sanu z Bieszczadzkim Parkiem Narodowym. Infrastrukturę szlakową uzupełnia sieć ścieżek wytyczonych przez Lasy Państwowe i ścieżka gminna Przysłup Caryński - Krywe biegnąca przez Nasiczne, Dwernik Kamień, Zatwarnicę.

Fot. Beata Kalitan Nasiczne Nasiczański Potok

Wokół Lutowisk wytyczono pierwsze w Bieszczadach eko-muzeum "Trzy kultury" wiodące przez teren dawnego miasteczka obejmujące m.in. kościół, kirkut, punk widokowy, miejsce, gdzie był kręcony film i serial "Pan Wołodyjowski", cerkwisko z makietą nieistniejącej cerkwi i cmentarz, pomnik poświęcony znanemu pisarzowi i mieszkańcowi gminy Lutowiska, panu Janickiemu. Uzupełnieniem trasy jest parking na punkcie widokowym skąd rozciąga się przy dobrej widoczności piękna panorama od Magury Łomniańskiej - najwyższego szczytu Gór Sanocko-Turczańskich poprzez Beskidy Skolskie, grupę Tarnicy i Halicza po Otryt, w dole widzimy dawne miasteczko, obecnie wieś Lutowiska. Zimą ta trasa służy biegowi psich zaprzęgów.

Fot. Rysiek Kuś Lutowiska - punkt widokowy

Sieć szlaków uzupełniają ścieżki dydaktyczne. W 2013 r. powstaje Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Bieszczadzkie", którego zadaniem jest m.in edukacja leśna i udostępnienie turystyczne bieszczadzkich lasów. Powstają ścieżki: "Branzberg" wiodąca do miejsca mordu Polaków dokonanego przez UPA , "Krutyjówka" biegnącą wzdłuż potoku Muczne, "Wokół Mucznego" pokazująca urok doliny w której położone jest Muczne, "Za domkiem myśliwskim" ukazująca urok lasów położonych pod Bukowym Berdem, "Piechurów" biegnąca od filarów mostu kolejki wąskotorowej do punktu widokowego. Ścieżka "Jodła" wiodąca do swego czasu najgrubszej jodły w kraju została zrewitalizowana, podobnie ścieżka, która obecnie nazywa się "Stare Procisne" Na obszarze Nadleśnictwa Lutowiska są: "Dwernik-Kamień", "Hylaty", "Przez górski las", moja ulubiona puszczańska "Rezerwat Hulskie", "Szkółki Leśne" w Smolniku. Powstaje naprawdę zadbana infrastruktura: ornitologiczna platforma widokowa na żeremiu bobrzym pomiędzy Tarnawą, a Mucznem, punkt widokowy na ścieżce "Piechurów", wiata w Mucznem, dwa pola biwakowe: jedno obok miejsca, gdzie Wołosate wpada do Sanu i w Stuposianach. W Mucznem powstaje Centrum Edukacji Leśnej ze świetną wystawą w pawilonie.

Fot. Robert Mosoń Muczne Centrum Leśnej Edukacji w Mucznem

Oprócz nich wcześniej są wytyczone: "Przysłup Caryński-Krywe", "Dwernik-Otryt-Chmiel", "Hulskie". No i ta nieszczęsna "W krainie myszołowa", już tuż po wytyczeniu niedostępna dla turystów. Część właścicieli ternu cofnęła zgodę na udostępnienie ternu, były nawet awantury i grożenie siekierą.

Fot. Paweł Szymański

Na terenie PK Doliny Sanu znajduje się 28 osad, wsi i terenów po dawnych wsiach. Największe z nich to: Lutowiska liczące niecałe 800 osób, potem Czarna i Polana mające około 400 mieszkańców, Stuposiany, Zatwarnica, Dwernik z liczbą zameldowanych w gracach 250-200. Chmiel, Smolnik - wszystkie te miejscowości liczą sobie ponad 150 osób. Po około 50 mieszkańców jest w Mucznem, Nasicznem, Procisnem, Skorodnem. Do 50 osób mieszka w Tarnawie Niżnej, Rajskie, Sakowczyku, Wydrnem. Najmniejsze to: Serednie Małe z 4 mieszkańcami, Hulskie z 3, Krywe z 2. Bezludne są: Dydiowa, Dźwiniacz Górny, Sokoliki, Tarnawa Wyżna, Rozsochate, Tworylne, Studenne.

Fot. Robert Mosoń Procisne miejsce biwakowe - tu Wołosaty wpada do Sanu

W 2009 r. powołano Leśny Kompleks Promocyjny "Lasy Bieszczadzkie" obejmujący swoim zasięgiem dwa nadleśnictwa: Stuposiany, obręb leśny Stuposiany i Lutowiska obręb leśny Dwernik znajdujące się na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Sanu. Charakteryzuje się on silnie urozmaiconym krajobrazem, jest to obszar cenny przyrodniczo z pięknymi, niezamieszkałymi dolinami, przełomami rzek porośnięty lasem górskim świeżym, lasem górskim wilgotnym, lasem łęgowy górskim, olsem jesionowym górskim, borem górskim bagiennym. Ten ostatni występuje tylko na terenie torfowiskowego "Zakole". Cały kompleks znajduje się w sieci Natura 2000 w obu dyrektywach: ptasiej i siedliskowej. Leśny Kompleks to także możliwość rozwoju turystyki na terenie PKDS: mamy tu zagrodę pokazową żubrów w Mucznem, nowe ścieżki dydaktyczne, ma powstać Centrum Promocji Leśnictwa Bieszczadzkiego w zmodernizowanym hotelu w Mucznem.

Fot. Marcin Scelina Muczne bieg narciarski "Tropem Żubra"

Ekstensywne rolnictwo sprzyja przyrodzie i bioróżnorodności. Wszak, gdyby nie człowiek panowałaby tu puszcza karpacka. Lesistość tego parku jest wprawdzie wysoka, ale na szczęście są także otwarte przestrzenie stworzone przez człowieka. Część z nich jest wykorzystana gospodarczo, m.in. przez pasterzy i rolników specjalizujących się w hodowli. Znane bacówki są w Rajskiem, tu można kupić ser kozi. Podobnie w Smolniku nad Sanem, gdzie działa "Bieszczadzka koza", ich wyroby można nabyć pod dawną cerkwią w Smolniku nad Sanem. Mniej znany ale cieszący się znakomitą opinią jest pensjonat "Rusnowa Polana" w Dwerniczku, gdzie na potrzeby gości robią znakomity bundz krowi. Nowa bacówka postała w Caryńskiem, tam jest wypas i produkcja sera prowadzona przez Hucułów.

Fot. Beata Wilk Ser kozi z Rajskiego

Opracowanie Lucyna Beata Pściuk przewodnik górski, pilot wycieczek 502 320 069

Polecam nasze usługi przewodnickie - cena od 250 zł netto, od 350 brutto faktura VAT. Programy wycieczki przygotowuję indywidualnie dla każdej grupy dostosowując je do możliwości finansowych i zainteresowań grupy. Proszę o kontakt telefoniczny 502 320 069 Bieszczady i okolice oferują dla grup zorganizowanych multum atrakcji, wśród nich są: wycieczki górskie, wycieczki po ścieżkach dydaktycznych, spacery po górskich dolinach, miejscach cennych przyrodniczo, wycieczki rowerowe, spływy kajakowe i na pontonach, jazda konna pod okiem instruktora, bryczki, wozy traperskie, prelekcje, pokazy filmów przyrodniczych, diaporam, warsztaty przyrodnicze, warsztaty kulturowe, warsztaty fotografii przyrodniczej, pokazy ptaków drapieżnych, wizyty w wielu ciekawych miejscach np. hangary na szybowisku w Bezmiechowej, bacówkach z serami Bacówka Nikosa 504 750 254, zwiedzanie muzeów, galerii, cerkwi i dawnych cerkwi, ruin, "zaliczanie" punktów widokowych, nawiedzanie sanktuariów, izby pamięci prymasa Wyszyńskiego, spacer po udostępnionych turystycznie rezerwatach, rejsy statkiem po Jeziorze Solińskim, żaglowanie po Jeziorze Solińskim spotkania z naukowcami, ludźmi kultury, artystami itd. np. przy ognisku, zakup ziół i przypraw u Adama (Numer telefonu do Adama 723 652 669, towar można zamówić drogą pocztową.) itp. Koszt obiadu to w przypadku grup młodzieżowych jest od 15 zł do 25 zł. W tym roku mamy bardzo rozwiniętą ofertę edukacyjną na którą składają się warsztaty i prelekcje: kulturowe, przyrodnicze, związane ze starymi rzemiosłami, fotografii przyrodniczej itd. Cena od 800 zł/grupa warsztaty przyrodniczo-fotograficzne, od 12 zł/os warsztaty pieczenia chleba i proziaków, robienia masła i smażenie konfitur.

Fot. Robert Mosoń Potok Hylaty w Zatwarnicy