Jednym z najpiękniejszych i najciekawszych pod względem krajoznawczym, kulturowym, etnograficznym obszarów Podkarpacia jest bez wątpienia nieodkryte turystycznie Pogórze Bukowskie - mezoregion graniczącym z Bieszczadami, Beskidem Niskim, Górami Sanocko-Turczańskimi, Kotliną Jasielsko-Krośnieńską, Pogórzem Jasielskim. Jest częścią mezoregionu fizycznogeograficznego Pogórza Środkowobeskidzkiego. Pogórze Bukowskie zajmuje 481 km 2 i charakteryzuje się rzeźbą krajobrazu charakterystyczną dla wyżyn podgórskich o wysokości ponad 400 m n.p.m.  Jego zrąb buduje płaszczowina śląska . Mamy to oczywiście do czynienia z fliszem karpackim zbudowanym ze skał osadowych.

Fot. Grzegorz Tokarz

To rejon niezwykły, mozaika wyznaniowa, narodowościowa o ciekawej historii. Dla bardzo wielu ludzi to magiczna Łemkowyna, Łemkowszczyzna. Uroku tej krainie dodaje fakt, że czystka etniczna jaką niewątpliwie były wysiedlenia po II wojnie św. całkowicie nie objęła tego terenu. W okolicach Komańczy, Morochowa, Mokrego pozostali autochtoni, którzy określają się jako Ukraińcy, bądź Łemkowie.

Fot. Grzegorz Tokarz

Ten teren jest także ciekawy pod względem przyrodniczym. Najcenniejsze miejsca są objęte ochroną rezerwatową. Moim zdaniem warto je zwiedzić pamiętając iż po rezerwatach można wędrować tylko wyznaczonymi do tego celu ścieżkami lub szlakami turystycznymi. Niewątpliwie wato zajrzeć do rezerwatu krajobrazowego "Przełom Osławy pod Mokrem" położonego pomiędzy dwoma wsiami: Mokrem (gmina Zagórz) i Wysoczany (gmina Komańcza) w powiecie sanockim, na terenie Nadleśnictw:  Komańcza i Lesko oraz na obszarze zarządzanym przez Regionalny Zakład Gospodarki Wodnej w Krakowie.

Fot. Grzegorz Tokarz

Rezerwat został powołany na podstawie rozporządzenia wojewody podkarpackiego 20 sierpnia 2003 r. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych przełomowego odcinka rzeki Osławy oraz zbiorowisk leśnych z licznymi stanowiskami roślin rzadkich i chronionych. Rezerwat o powierzchni 142, 79 ha chroni przełomowy odcinek rzeki oraz las Kiczerki.

Fot. Grzegorz Tokarz

Warto zapoznać się z fragmentem operatu ochrony tegoż rezerwatu. Oto on: "Przełom Osławy pod Mokrem” obejmuje jeden z piękniejszych pod względem krajobrazowym fragmentów Pogórza Bukowskiego. Osława tworzy tu malownicze zakole ograniczone stromymi, porośniętymi lasem zboczami, wraz z rozległym tarasem rzecznym i przewężonym korytem rzecznym obfitującym w liczne progi skalne.  Dominującym zespołem leśnym jest tutaj żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum.

Fot. Robert Mosoń

Ponadto wyróżniające się zbiorowiska roślinne to fragmenty kwaśnych buczyn zajmujących strome grzbiety pokryte rumoszem skalnym, niewielkie fragmenty nadrzecznej olszyny górskiej Alnetum incanae oraz zbiorowisko grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum. Do cenniejszych elementów szaty roślinnej rezerwatu należą również licznie reprezentowane rośliny chronione, zwłaszcza storczyki takie jak: kruszczyk siny Epipactis purpurata i szerokolistny Epipactis helleborine, storczyk plamisty Dactylorhiza maculata, podkolan biały Platanthera bifolia. Do interesujących taksonów należy również tojad wschodniokarpacki Aconitum lasiocarpum. Gatunek górski, dość rzadki, występujący w zasadzie tylko w Karpatach Wschodnich."

Fot. Robert Mosoń Tojad wschodniokarpacki

Osława jest lewobrzeżnym, największym górskim dopływem Sanu. Wypływa spod Matragony. Tak scharakteryzował ją Wojciech Krukar na informacyjnej stronie mapy "Okolice Komańczy Słownik entymologiczny nazw terenowych"

Fot. Grzegorz Tokarz

"OSŁAWA - druga pod względem długości rzeka w Bieszczadach (długość 64,8 km, powierzchnia dorzecza 507,4 km kw.). Źródła znajdują się na wysokości 680 m na południowo-wschodnich stokach Matragony. Na odcinku pomiędzy Duszatynem, a Prełukami tworzy piękny przełom, opływając wygiętą ku zachodowi pętlą wzgórze 513 m, zwane dawniej w Duszatynie Łokieć, a obecnie przez turystów Omega. Uchodzi do Sanu między Zagórzem, a Zasławiem."

Fot. Grzegorz Tokarz

Jej górski charakter wykorzystują kajakarze. Powyżej rezerwatu rozpoczyna się szlak kajakowy. Oczywiście, tylko wtedy, gdy jest wysoki stan wody.

Fot. Grzegorz Tokarz

Jedną z najciekawszych książek poświęconych karpackiej przyrodzie, niestety niedostępnych komercyjnie, jest "Leksykon podkarpackiej przyrody" wydany przez ProCarpathię Mały fragment dotyczący naszego rezerwatu: " Drzewostany rezerwatu, utworzone sztucznie w znacznym stopniu,  podlegają długotrwałemu procesowi regeneracji,

Fot. Robert Mosoń

prowadzącemu do odtworzenia ich naturalnej struktury. Osłaniane są natomiast liczne stanowiska roślin chronionych i rzadkich w runie. Obok takich jak wawrzynek wilczełyko, bluszcz pospolity, czy gnieźnik leśny

Fot. Tomek Pudzianowski  Gnieźnik leśny

występuje kilka rzadszych przedstawicieli tej grupy, jak: kruszczyk siny, storczyk plamisty czy tojad wschodniokarpacki, posiadający tu bogate stanowisko. Flora roślin liczy 314 gatunków, w tym 32 taksony flory górskiej. Najliczniejsze są gatunki reglowe, związane z różnymi siedliskami lasów bukowych, m.in. kostrzewa górska, miesięcznica trwała, szałwia lepka, przenęt purpurowy, czy paprotnik kolczysty. Znacznie mniej liczna flora ogólnogórska ma 5 przedstawicieli, z najczęściej występującą narecznicą szerokolistną i goryczką trojeściową. Element subalpejski reprezentuje wrotycz baldachogroniasty - gatunek związany głównie ze stromymi, ciepłymi zboczami. Ciekawym rysem flory jest udział gatunków ciepłolubnych, rosną tu: traganek szerokolistny, cieciorka pstra, goryczuszka orzęsiona, przytulia wiosenna, miodownik melisowaty."

Fot. Robert Mosoń Goryczka trojeściowa

Pod względem faunistycznym rezerwat nie jest ciekawy. Żyją tu zwierzaki charakterystyczne dla polskich lasów: sarny, dziki, lisy, trochę jeleni, gryzonie, zajęczaki, łasicowate. Czasami zaglądają wilki i ryś. Oprócz tego występuje kilka kilkadziesiąt gatunków ptaków, gady, przeważnie jaszczurki i płazy, w tym rzadka na tym terenie salamandra.

Fot. Robert Mosoń Salamandra

Rezerwat leży na polu roponośnym, to obszar kopalni. Ta część Mokrego zresztą była nazywana "Kopalnią", przysiółek różnił się pod kilkoma względami pod reszty wsi. Tu mieszkały przede wszystkim rodziny polskie. Najprawdopodobniej też Bojkowie, zostali oni tu sprowadzeni jako fachowcy z okolic Borysławia.

Fot. Grzegorz Tokarz

Kopalnia ma ciekawą i burzliwą historię. Pierwsze wzmianki o wydobyciu ropy w okolicy pochodzą z 1868 r., eksploatowano złoże  położone było na granicy dwóch miejscowości: Brzozowiec i Mokre. Szyby pracowały do ok. 1880 r., właścicielem majątku dworskiego był Rafael Jan baron Łępkowski. Złoże ponownie zostało odkryte w 1012 r. na głębokości 550 m znaleziono pokłady ropy. Powstaje kopalnia "Mokre" położona na terenach wsi: Mokre i Czaszyn, która została  połączona z kopalnią Wielopole, działają do 1983 r. Najbardziej burzliwy był okres II wojny św. i powojenny. W Mokrem znajdował się posterunek Werkschutzu, działała też konspiracja, czyli pluton ZWZ/AK Czaszyn-Mokre pod powództwem ppor. Niemca ps. "Jan", dochodziło do sabotaży na kopalni. W maju 1944 r. oddział ppor. A. Bełzy "Alika" zaatakował posterunek, rozbrojono 6 strażników, zniszczono elektrownię, maszynownię, warsztaty, unieruchomiono kopalnię.  W późniejszym czasie doszło do kolejnych tragedii.

Fot. Grzegorz Tokarz

Franciszek Wylota "Wspomnienia naftowe"

"[...] Banderowcy zastrzelili w kancelarii kopalni "Stefan" jej właściciela - Adama Chołoniewskiego. Przy wyciągu torowym na kopalni z zasadzki zabili kilku żołnierzy polskich z jej ochrony. Uprowadzili - pracujących tam - ojca i dwóch synów, którzy zaginęli bez wieści. Zaminowali budynek stacji kolejowej, a parowóz z cysterną wysadzili. W nocy zabrali ropę ze zbiorników i palili mosty oraz ścinali słupy telefoniczne. [...]"

Fot. Grzegorz Tokarz

Później też wydarzały się tu ciekawe historie. Zbigniew Osenkowski "Zagórz nad Osławą"

" W 1946 r. w kopalniach Mokre i Wielopole przystąpiono do wykonywania nowych odwiertów. Dużą niespodzianką była erupcja ropy w odwiercie "Mokre 100" z głębokości ponad 2 000 m. Ponieważ otwór ten znajdował się w pobliżu torów kolejowych, przejazd pociągów został wstrzymany na tydzień. Z odwiertów wypłynęło wtedy samoczynnie 70 ton ropy na dobę, z dużą ilością gazu. Inne odwierty w tym rejonie nie potwierdziły odkrycia większego złoża ropy naftowej. 22 lipca 1954 r. w czasie tłokowania w odwiercie "Mokre-104" nastąpił wybuch ropy i pożar, w którym na wieży zginął człowiek. Podejrzewano sabotaż i długo przesłuchiwano kierownictwo kopalni. Tym bardziej, że 22 lipca był świętem "Odrodzenia Polski"  - świętem Manifestu PKWN, które w czasach PRL hucznie ochodzono".

Na terenie rezerwatu działa jeden szyb.

Fot. Grzegorz Tokarz

Do rezerwatu można bardzo łatwo trafić albowiem znajduje się tuż obok drogi wiodącej z Wysoczan do Szczawnego. Nie można przeoczyć tablic rezerwatu, gdy szosa jest bardzo wąska i wiedzie wzdłuż przełomu Osławy. Jest to bez wątpienia jeden z najładniejszych na Podkarpaciu fragmentów trasy samochodowej. W okolicy rezerwatu przebiegają szlaki pieszy i rowerowy. Pogórze Bukowskie niestety nie obfituje w oznakowane trasy turystyczne, a szkoda. Pod względem krajoznawczym jest bardzo interesujące, a tutejsze pejzaże są naprawdę atrakcyjne. Warto tu wędrować leśnymi i polnymi drogami.

Fot. Grzegorz Tokarz

W okolicy jak wspomniałam wcześniej przebiega interesujący szlak niebieski Sanok-Poraż-Morochów-Suliła-Turzańsk-Chryszczata. Jest to dług trasa licząca sobie 33 km, oficjalny czas przejścia 11 godzin. Ten szlak słynie z tego, że rzadko spotyka się na nim turystów. Panuje tu cisza i spokój, tylko na odcinku tzw.bieszczadzkim wiodącym od leśniczówki Brzozowiec-Chryszczata czasami można spotkać turystów.

Fot.Grzegorz Tokarz

Szlak rowerowy i pieszy (pieszej wersji nie znam) "Śladami dobrego wojaka Szwejka" jest transgraniczny, polski odcinek wiedzie z Radoszyc do przejścia granicznego w Przemyślu. Nas interesuje odcinek od skrętu z drogi 889 na Wysoczany  do Morochowa.  Krzysztof Plamowski "Rowerem ze Szwejkiem, czyli śladami wojaka Szwejka w Bieszczadach" : "Przed nami dłuższy ostry podjazd. Różnica wzniesień to prawie 100 m, na odcinku około 2 km. Ale później czeka nas prawie 10 kilometrowy zjazd. Cały czas jedziemy wzdłuż linii kolejowej. Droga wije się od skrzyżowania w Szczawnem aż do Morochowa, czyli na odcinku ponad 10 kilometrów, pomiędzy torami kolejowymi, a Osławą. Jest to bardzo uroczy odcinek drogi. Bezpośredni kontakt z dziką beskidzką przyrodą i historią regionu. W wielu miejscach droga jest tak wąska, że z trudnością mijają się na niej dwa samochody. Nawierzchnia niestety uległa pogorszeniu. Ale... Drogi ludzkie bywają różne, byle cel był wzniosły. Przejeżdżamy przez Mokre (26,8 km). Na zboczach Kiczery była przed laty kopalnia ropy naftowej. Zachowały się jeszcze z tego okresu oryginalne urządzenia kopalniane i kolejka zbudowana do transportu sprzętu w górę wzniesienia. Jedziemy dalej. Niedaleko stacji kolejowej w Morochowie przez Osławę przerzucona jest kładka wisząca dla  pieszych."

Fot. Grzegorz Tokarz

Przełomowy odcinek Osławy jest podwójnie chroniony, raz jako rezerwat, a dwa jako część Europejskiej Sieci Ekologicznej. Osława w sieci Natura 2000 należy do Specjalnego obszaru ochrony siedlisk Dorzecze Górnego Sanu (PLH 180021). Główny walor tej części dorzecza Sanu naturalne rzeki  z bogatą ichtiofauną, przydatne do restytucji ryb dwuśrodowiskowych. Tak o tej części Osławy piszą w jakże godnej polecenia monografii przyrodniczej pod redakcją Doroty Rogały i Agnieszki Marceli "Obszary NATURA 2000 na Podkarpaciu" wydanej przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Rzeszowie"."Osława - największy dopływ Sanu na włączonym do obszaru odcinku - to górska rzeka z szerokim, płytkim korytem w typologii klasyfikowana jako mała rzeka fliszowa. Charakterystyczną cechą są liczne wielkie głazy na dnie i poprzeczne progi skalne pojawiające się na odcinkach przełomowych. Najbardziej malowniczy przełom znajduje się w rezerwacie "Przełom Osławy pod Mokrem" Znaczna część doliny jest zalesiona - grunty rolne wraz z wąskim pasem zadrzewień towarzyszą rzece głównie na obszarach zabudowanych."

Rezerwat "Przełom Osławy pod Duszatynem" http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=32&Itemid=50

Fot. Robert Mosoń Mamy dwa rezerwaty chroniące przełomy Osławy, drugim jest "Przełom Osławy pod Duszatynem"

Opracowanie Lucyna Beata Pściuk przewodnik górski, pilot wycieczek 502 320 069

Polecam nasze usługi przewodnickie - cena  od 250 zł netto, od 350 brutto  faktura VAT. Programy wycieczki przygotowuję indywidualnie dla każdej grupy dostosowując je do możliwości finansowych i zainteresowań grupy. Proszę o kontakt telefoniczny Lucyna Beata Pściuk przewodnik górski i turystyczny, pilot wycieczek 502 320 069 Bieszczady i okolice oferują dla grup zorganizowanych multum atrakcji, wśród nich są: wycieczki górskie, wycieczki po ścieżkach dydaktycznych, spacery po górskich dolinach, miejscach cennych przyrodniczo, wycieczki rowerowe, spływy kajakowe  i na pontonach, jazda konna pod okiem instruktora, bryczki, wozy traperskie, prelekcje, pokazy filmów przyrodniczych, diaporam,  warsztaty przyrodnicze, warsztaty kulturowe, warsztaty fotografii przyrodniczej, pokazy ptaków drapieżnych, wizyty w wielu ciekawych miejscach np. hangary na szybowisku w Bezmiechowej, bacówkach z serami Bacówka Nikosa 504 750 254, zwiedzanie muzeów,  galerii, cerkwi i dawnych cerkwi,  ruin, "zaliczanie" punktów widokowych, nawiedzanie sanktuariów, izby pamięci prymasa Wyszyńskiego, spacer po udostępnionych turystycznie rezerwatach, rejsy statkiem  po Jeziorze Solińskim, żaglowanie po Jeziorze Solińskim spotkania z naukowcami, ludźmi kultury, artystami itd. np. przy ognisku, zakup ziół i przypraw u Adama (Numer telefonu do Adama 723 652 669, towar można zamówić drogą pocztową.) itp. Koszt obiadu to w przypadku grup młodzieżowych jest od 15 zł do 25 zł. W tym roku mamy bardzo rozwiniętą ofertę edukacyjną na którą składają się warsztaty i prelekcje: kulturowe, przyrodnicze, związane ze starymi rzemiosłami, fotografii przyrodniczej itd. Cena od 800 zł/grupa warsztaty przyrodniczo-fotograficzne, od 12 zł/os warsztaty pieczenia chleba i proziaków, robienia masła i smażenie konfitur.

Fot. Robert Mosoń Jaszczurka żyworódka

Polecam

Łukowe

http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=246&Itemid=309

Nieznane atrakcje turystyczne

http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=229&Itemid=242

Fot. Marek Kusiak Łukowe